Harita - Şiran (Şiran İlçesi)

Şiran (Zazaca: Şîran), Gümüşhane ilinin bir ilçesidir.

Şiran sınırları içerisinde Bakır Çağı ile Erken Tunç Çağı'na tarihlenen yüzey bulgularına rastlanılmakla birlikte detaylı kazı çalışmalarının yapılamamış olması nedeniyle ilçedeki yerleşim tarihinin daha eski dönemlere uzayıp uzamadığı hakkında bilgilere ulaşılmasını kısıtlamaktadır. 2000'li yıllarda Araköy/Könger Höyük'te yapılan yüzey araştırmalarında Şiran sınırlarında Karaz kültürü'ne (Erken Transkafkasya Kültürü) ait buluntulara rastlanılmasıyla söz konusu kültürün bu bölgeye kadar uzadığı görülmüştür.

Şiran adı esasen ilçenin kapladığı bölgenin adıdır. Bizans kaynaklarında 9. yüzyıldan itibaren bu bölge Khêriana ve (çoğul genitiv) Khêrianôn adıyla anılmıştır. 16. ve 17. yüzyıl belgelerinde ise "Şiryan" olarak kaydedilmiştir. Şiryan ismi zamanla Şiran olarak Türkçeye uyarlanmıştır. Yerel şivede Şiran, Şeyran olarak telaffuz edilir. Yerleşim merkezinden 19. yüzyılda "Karaca" adıyla bahsedilmiştir.

Şiran bölgesi; uzun süren Bizans egemenliğinin sonlarına doğru Bizans-Sasani mücadelesine sahne olmuş, Sasanileri ortadan kaldıran Arapların akınları sonucu Bizans-Arap mücadelesi ile bölgedeki kaotik durumdan faydalanmak isteyen Gürcü ve Ermeni beylerinin saldırılarına maruz kalmıştır. 1071'de yaşanan Malazgirt Meydan Muharebesi sonrasında Türk akınlarına sahne olan bölge, Mengücek Gazi tarafından kurulan Mengüçlü Beyliği hakimiyetine girmiştir. 1228'de Anadolu Selçuklularının hakimiyetine giren bölge, Kösedağ Muharebesi sonrasında da Moğol-İlhanlı hakimiyetine girmiştir. Daha sonra Eretna Beyliği, Erzincan Beyliği, Karakoyunlular ve Akkoyunlular'ın egemenliğine giren bölge, şiddetli süren Karakoyunlu-Akkoyunlu mücadelesinin akabinde 1457'de kesin olarak Akkoyunlu hakimiyetine atılmıştır. Ancak bölge kısa süre sonra da Akkoyunlu-Osmanlı mücadelesine sahne olmuş ve 1473'te yaşanan Otlukbeli Muharebesi akabinde kesin olarak Osmanlı hakimiyetine katılmıştır.

Osmanlı hakimiyetine girdikten hemen sonra bölgede tahrir yapılmış olup yerleşim Şarki Karahisar (Şebinkarahisar) sancağına bağlı bir nahiye merkezi konumunda görülmektedir. Uzun yıllar süren savaşlar nedeniyle harap halde olan Şiran bölgesinde Osmanlı'ın yürüttüğü iskan politikaları ve bağlanan köyler nedeniyle Şiran, önemli bir nahiye konumuna gelmiştir. 1642 tarihli avarız defterinde kaza merkezi konumunda gözüken yerleşim ilerleyen yıllarda yeniden nahiye konumunda görülmektedir. 1642 tahririne göre merkez köyüyle birlikte 62 köye sahip olan nahiye merkezinde sadece Hristiyanlardan oluşan 49 hane bulunmaktadır. Evliya Çelebi ise seyahatnamesinde yerleşimden Hristiyan ve Müslümanların birlikte yaşadığı bir yer olarak bahsetmiştir ki bu durum yerleşime dışarıdan Müslüman nüfusun yerleştirildiğini göstermektedir. 1642 kaydına göre nahiyeye bağlı köylerden 27'sinde Müslümanlar, 5'inde Hristiyanlar, 29'unda Hristiyan ve Müslümanlar birlikte yaşarken 1 köyün de o tarihte boş olduğu görülmektedir.

1829 yılında Rus güçlerinin Bayburt'u ele geçirmesi akabinde halkın çoğunluğu yerleşimi terk etmiş ve kısa süre sonra da Ruslar şehri ele geçirmiştir. Ancak Osmanlı karşı saldırısı ve taktiksel nedenlerle Ruslar önce yerleşimden çekilmiş ve Edirne Antlaşması (1829) uyarınca da bölgeden tamamen çekilmiştir. 1837 yılında 74 köyden, 1848'de 64 köy ve 15 mezradan oluşan kaza, idari değişiklikler sonucunda 1878 yılında 92 köyden oluşurken, kaza merkezi de Karaca ismiyle görülmektedir. 19. yüzyılda Erzincan sancağına bağlı görüle yerleşim, 1868 yılında Gümüşhane sancağına, 1878 yılında yeni kurulan Bayburt sancağına, Bayburt sancağının lağvedilmesiyle de 1888 yılından Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşuna kadar Gümüşhane sancağına bağlı kalmıştır. Şiran kazasının geneli, 19. yüzyılda çeşitli göçlere sahne olmuştur. Örneğin 1837 yılında Torul'un Turna köyünden 432 kişi yaşam şartlarının zorluğu nedeniyle Şiran kazasına yerleşmiştir. 1845'te Kelkit'in Morakom mezrasında yaşayanların tamamı, 1861'de de yine Kelkit'in Kelahbur köyünden 21 erkek Şiran kazasına yerleştirilmiştir. 1864 yılında Kafkaslardan göç eden 498 kişi Şiran kazasına ( Sellidere, Günbatur ve Dumanoluğu köyleri) yerleştirilmiştir. 1887 yılında Şiran kazası; Uluşiran, Korzaf, Sarıca, Aşağı Tesrun ve Seydi Baba nahiyelerinden oluşmakta olup, kaza genelinde 2.282 hanede de 13.086'sı Müslüman, 1.399'u Rum'u ve 208'i Ermeni ve geri kalanı da yabancılardan olmak üzere toplam 15.002 kişi yaşamaktadır. Bu tarihte kaza genelinde 22 cami-mescit, 5 medrese, 12 kilise-manastır olmak üzere dini yapılar ile 1 han, 1 hamam, 20 dükkân bulunmaktadır. 1893 yılında yaşanan kıtlık nedeniyle de Şiran kazasından Trabzon Vilayetinin sahil yerleşimleri, Erzurum vb. yerlere göç yaşanmıştır. 1894 yılında Şiran'da belediye teşkilatı kurulmuş olup ilk belediye başkanı da Lütfullah Bey olmuştur. 1903 yılında 100 civarında hanenin bulunduğu kasaba merkezi, Mehdi Efendi, Hacı Kasım, Uzun Şecaaddin, Emirler-i Cedîd ve Mümya mahallelerinden oluşmaktadır. 1904 yılında Şiran kazasının genelinde; 15.247 Müslüman, 1.947 Rum ve 225 Ermeni yaşamaktadır. 1907 ve 1908 yıllarında yaşanan kuralık sonuncunda yaşanan kıtlık nedeniyle özellikle köylerinden olmak üzere kaza genelinden Karadeniz sahilleri başta olmak üzere dışarıya yoğun göçler yaşanmıştır. Şiran, I. Dünya Savaşı esnasında Ruslar tarafından ele geçirilmese de Kelkit'in Ruslar tarafından ele geçirilmesinden endişelenen halk, Ruslar çekilene yerleşimi terk etmiştir. Yerleşim işgale uğramasa da küçük bir kasaba niteliğinde olması nedeniyle sahipsizlikten dolayı yağmalanmış ve büyük oranda tahrip olmuştur. 20 Nisan 1924 tarihli "Teşkilat-ı Esasiye Kanunu"nun 89. maddesi uyarınca Gümüşhane ilinin kurulmasıyla Şiran'da kurulan bu ilin ilçesi olmuştur. Türkiye Cumhuriyetinin ilk yıllarında yerleşime yeni hükûmet konağı, belediye binası ve çeşitli tesisler yapılmak suretiyle imar faaliyetlerinde bulunulmuştur.

2010 yılında Erenkaya, 2018 yılında Örenkale ve Bilgili köyleri ilçeye mahalle olarak bağlanmıştır.